Czołg rozpoznawczy TK

Czołg rozpoznawczy TKS z karabinem maszynowym.

Opis konstrukcji

Geneza

Czołg rozpoznawczy - tankietka TK - powstał na podstawie badań przeprowadzonych na brytyjskiej tankietce Carden Loyd Mk. VI. Spółka Vickers Armstrong w 1928 roku wyprodukowała pierwsze czołgi rozpoznawcze, które zostały zauważone w kręgach wojskowych na całym świecie. Założenia co do stosowania tankietek opierały się na doświadczeniach I wojny światowej - czołg miał służyć tylko jako broń wsparcia piechoty w działaniach pozycyjnych. Tankietka miała służyć jako lekki transporter broni maszynowej i zarazem opancerzone stanowisko ogniowe.

Testy

Polska kupiła jeden czołg Carden Loyd Mk. VI i w dniach od 20 do 29 czerwca 1929 roku poddała go testom na poligonie w Rembertowie pod Warszawą. Zamówiono dalszych dziesięć tankietek wraz z przyczepami i częściami zamiennymi w celu poddania ich szczegółowym testom. Czołgi dostarczono w wrześniu i po próbach podjęto decyzję o uzbrojeniu w nie oddziałów rozpoznawczych jednostek kawalerii zmotoryzowanej. Decyzję ta podjęto pomimo ujawnienia wielu wad czołgu ale postanowiono je poprawić. Do największych minusów tankietki należało bardzo złe resorowanie skutkiem czego załoga już po krótkiej jeździe nie była w stanie prowadzić działań bojowych na skutek zmęczenia. Konstruktorzy pod kierownictwem S. Marczewskiego dokonali modernizacji zawieszenia polegającej na dodaniu dwóch kół podtrzymujących gąsienicę oraz płaskiego resoru. Taka modernizacja objęła kilka pojazdów.

Testowana tankietka brytyjska Carden Loyd Mk. VI.

Polskie prototypy TK-1 i TK-2

Jeszcze w 1929 roku w Biurze Konstrukcyjnym Broni Pancernych Wojskowego Instytutu Badań Inżynierii rozpoczęto prace nad polską, ulepszoną wersją tankietki. Prace prowadził major T. Trzeciak. Dwa prototypy TK-1 i TK-2 były odkryte z góry (w razie konieczności można było założyć blachy ochronne) i uzbrojone w karabin maszynowy 7,92mm wz. 25, który mógł również prowadzić ogień przeciwlotniczy pod kątem 80 stopni. Pancerz miał grubość od 3 do 7mm. Nowe modele różniły się między sobą m.in. elementami zawieszenia, umiejscowieniem układu napędowego oraz budową układu chłodzenia. Napęd stanowił silnik Ford A o mocy 40 KM. Czołgi testowano latem 1930 roku w Modlinie. Produkcji tych maszyn nie podjęto z powodu braku stałej osłony załogi, ale prace rozwojowe kontynuowano.

Prototypy tankietki o symbolach TK-1 i TK-2.

Pierwszy polski czołg TK-3

Czołg rozpoznawczy TK-3 z przyczepą dwuosiową.

Sposoby transportu TK-3

Podwozie do transportu tankietek Ursus AT-1.

W roku 1936 wprowadzono do uzbrojenia 14 ciężarowych transporterów tankietek Ursus A oraz dwie ciężarówki Saurer 4BLDP. Możliwe, że jako ransporterów tankietek używano jeszcze ciężarówek Polski Fiat 621, lecz brakuje na ten temat dokładnych danych.

Ciężarówka Ursus typ A służąca do transportu tankietek.

Ciężki transportet tankietek - ciężarówka Saurer 4BLDP

Inną formą transportu tankietek była specjalnie zaprojektowana platforma kolejowa umożliwiająca współpracę tankietek z pociągami pancernymi. Ustawiony na niej czołg był używany jako drezyna pancerna, a w razie konieczności mógł samodzielnie poruszać się po terenie.

Tankietka TKS na drezynie kolejowej.

TKD

Pojazd TKD to działo samobieżne bazujące na modelu TK-3. Zostało wyprodukowane w 1932 roku. Jako uzbrojenie testowano francuskie działo 37mm Puteaux oraz brytyjski Vickers 47mm, ale ostatecznie uzbrojono je w polskie działo wz. 25 kal. 47mm Pocisk. W TKD wzmocniono zawieszenie i poszerzono gąsienice oraz zdemontowano górną część kadłuba. Wyprodukowano tylko cztery TKD i skierowano je do plutonu doświadczalnego. Czołg nie trafił jednak do seryjnej produkcji, gdyż nie spełniał stawianych wymagań. Prace nad działem samobieżnym trwały do roku 1935, kiedy to wobec wzrastającego zagrożenia ze strony Niemiec podjęto próby uzbrojenia tankietki w działo 20mm.

Prototyp czołgu TKD z działkiem 47mm Pocisk.

TKF

Tankietka TKF to modyfikacja TK-3 polegająca na wymianie silnika na Polski Fiat 122A oraz uzbrojeniu - poza standardowym karabinem maszynowym 7,92mm - w karabin przeciwlotniczy rkm Browning wz. 28 9mm. Zastosowany silnik był jednostką sześciocylindrową, czterosuwową i uzyskiwał moc 42 KM przy 2600 obrotach na minutę. Pojemność silnika wynosiła 2592 cm3. Zużywał on 70 litrów benzyny na 100 km w terenie oraz 38 litrów podczas jazdy po drogach. Pozwalał na osiągnięcie szybkości do 40 km/godz.
Zmianie uległo również napięcie w instalacji elektrycznej na 12 wolt. Wyprodukowano około 20 (lub 16) tankietek w wersji TKF ale zaprzestano ich produkcji w momencie opracowania wersji TKS.

TKS

W marcu 1933 roku opracowano powiększoną wersję tankietki. Po próbach przeprowadzonych na wiosnę podjęto decyzję o wprowadzeniu jej do uzbrojenia Wojska Polskiego. Seryjna produkcja modelu TKS rozpoczęła się w lutym 1934 roku.
Tankietka bazowała na konstrukcji TK-3 oraz była wyposażona w silnik wersji TKF. Zmianie uległa konstrukcja kadłuba, która przybrała bardziej aerodynamiczny kształt, a karabin maszynowy umieszczono w specjalnej niszy. Pogrubiono pancerz tankietki do 10mm na przodzie, tyle i po bokach. Wprowadzono zmiany w układzie zawieszenia wzmacniając je i poszerzając gąsienice. Zastosowano odwracalny peryskop projektu kapitana A. Gundlacha pozwalający na lepszą obserwację terenu oraz w celownik optyczny. W trakcie eksploatacji czołgu wyposażono go w nowy karabin chłodzony powietrzem. Do września 1939 roku wyprodukowano 390 takich pojazdów.

Czołg rozpoznawczy TKS.

Ciągnik artyleryjski C2P

W roku 1933 w Biurze Badań Technicznych Broni Pancernych rozpoczęto prace projektowe nad ciągnikiem artyleryjskim opartym na podwoziu TKS. Kabina została wyposażona w szybę przednią i została otwarta, mogła pomieścić czterech żołnierzy. W razie potrzeby można ją było zasłonić tkaniną na stelażu. Podwozie zostało wydłużone, wprowadzono sprzęgła boczne zwiększające manewrowość, koło napinające powiększono i dodano do niego resor, gdyż spełniało również role koła nośnego. W 1937 roku skierowano C2P do seryjnej produkcji. Głównym przeznaczeniem ciągnika było holowanie armaty 75mm lub armaty przeciwlotniczej 40mm. Do roku 1939 wyprodukowano 196 tych bardzo dobrych ciągników. W planach była budowa dalszych 117 pojazdów.

Ciągnik artyleryjski C2P.

TKW

Model TKW powstał w roku 1934 jako lekka tankietka rozpoznawcza. Wzorowano się przy nim na brytyjskim czołgu rozpoznawczym Mark I, którego konstrukcja była oparta na tankietce Vickers Carden Loyd Mark VI z 1932 roku. Tankietka TKW była uzbrojona w karabin maszynowy Browing 7,92mm wz. 30 zamontowany w obrotowej wieżyczce, która mogła obracać się o 360 stopni. Wieżyczka z TKW posłużyła później do rozwoju czołgu 4TP. Tankietce dodano również odwracalny peryskop projektu kapitana A. Gundlacha, który ułatwiał obserwację terenu dowódcy wozu. Czołg TKW otrzymał również mocniejszy pancerz na wieży - do 20mm. Wyprodukowano tylko sześć pojazdów tego typu, gdyż przeprowadzone testy wykazały, ze ma wiele wad i w 1935 roku zaprzestano prac.

Tankietka TKW z wieżą obrotową.

TKS-d

W roku 1936 wyposażono tankietkę TKS (a dokładnie podwozie stworzone dla ciągnika C2P) w działo przeciwpancerne Bofors wz. 36 kal 37mm i przekształcono ją w działo samobieżne o symbolu TKS-d. Z przodu kadłuba przymocowano płytę ochronną, za którą umieszczone było działo. TKS-d mógł również służyć jako ciągnik działa 37mm lub samego jażma na podwozi i z osłnoą (w razie potrzeby przekładano do niego lufę z samej tankietki). Wyprodukowano tylko dwa prototypy tej wersji, prace rozwojowe przerwała wojna. Jeden z TKS-d brał udział we wrześniu w obronie Warszawy.

Jeden z prototypów TKS-d z działem 37mm - ciągnie działo bez lufy.

TKS uzbrojone w działko 20mm

W 1936 roku podjęto próby wzmocnienia uzbrojenia tankietek TK-3 i TKS. Badano możliwość zastosowania działek półautomatycznych 20mm duńskiej firmy Madsen oraz szwajcarskiej Solothurn. Jednak dopiero na przełomie 1938 i 1939 roku zastosowanie polskiej automatycznej armaty 20mm (najcięższy karabin maszynowy) FK.-A wz. 38 przyniosło spodziewane rezultaty. Broń została skonstruowana w Biurze Studiów Fabryki Karabinów w Warszawie. Pocisk wystrzelony z karabinu przebijał pancerz do 40mm z odległości 200 metrów. Rozpoczęto wtedy modernizację i przezbrajanie obydwu modeli tankietek. W planach było przezbrojenie 110 tankietek TK-3 i TKS do końca 1939 roku. Do września przezbrojono tylko kilkanaście pojazdów (15-16, niektóre źródła podają ilość 23-24), a nawet one nie posiadały dostatecznej ilości amunicji - zarówno na wyposażeniu własnym jak i w magazynach. Pomimo tego tak uzbrojone tankietki stanowiły groźną broń w rękach dobrze wyszkolonych żołnierzy i mogły zwalczać słabiej opancerzone pojazdy wroga. Jedna z takich tankietek pod dowództwem Romana Orlika zniszczyła 18 września trzy niemieckie PzKpfw 35(t) pod wsią Pociecha.

Czołg TKS wyposażony w nkm 20mm.

Użycie bojowe we wrześniu 1939 roku

W latach od 1931 roku do 1939 wyprodukowano około 574 sztuk wszystkich typów tankietek. We wrześniu 1939 roku w walkach udział wzięło około 400 wozów, przez co tankietki były najliczniejszym typem polskiej broni pancernej używanej w wojnie obronnej. Konstrukcja czołgu była w okresie wojny już bardzo przestarzała, jednak pojazd w rękach doświadczonych żołnierzy przynosił wiele korzyści. Tankietka nie była w stanie nawiązać równorzędnej walki z cięższymi typami niemieckich czołgów, ale dzięki niewielkim rozmiarom była dobrym narzędziem rozpoznania. Szczególnie groźny był model wyposażony w nkm 20mm, który był w stanie zwalczać lekkie czołgi nieprzyjaciela. Tankietki uzbrojone w karabiny maszynowe były bardzo dobrą bronią przeciwko piechocie, ale słabe opancerzenie czyniło TK łatwym łupem dla broni przeciwpancernej. Umieszczenie karabinu w korpusie pojazdu ograniczało możliwości szybkiej zmiany celu oraz możliwości prowadzenia ognia w czasie jazdy. Tankietki były zmuszone do walki w innych warunkach, niż do jakich zostały stworzone i przypłaciły to dużą ilością zniszczonych maszyn.

Tankietki pozostawały na stanie samodzielnych kompanii czołgów rozpoznawczych przy dywizjach piechoty oraz szwadronów rozpoznawczych przy brygadach kawalerii. We wrześniu były pogrupowane w 17 samodzielnych kompanii oraz 13 szwadronów rozpoznawczych. Zarówno szwadron jak i kompania składały się z dwóch plutonów po sześć wozów i tankietki dowódcy. Czołgi TK pozostawały również na wyposażeniu pociągów pancernych w plutonach po pięć maszyn. Inne źródła podają, że było 15 samodzielnych kompanii po 13 tankietek każda, 11 dywizjonów pancernych po 8 samochodów pancernych i 13 tankietek każda oraz 2 brygady pancerne po 26 tankietek. Dodatkowo podczas walk stworzono 3 kompanie przy Dowództwie Obrony Warszawy.
Większość tankietek została zniszczona w walce lub porzucona z powodu braku paliwa i awarii (szczególnie starszy model TK-3).

Eksport oraz losy powojenne

W latach trzydziestych podejmowano próby eksportu tankietek. W latach 1934-1935 sprzedano sześć pojazdów do Estonii. Były również próby sprzedaży tankietek do Hiszpanii oraz Rumunii ale nie doszły do skutku.
Po klęsce w 1939 roku część tankietek została internowana (Rumunia i Węgry), a ocalałe pojazdy przejął Wehrmacht. W roku 1942 wszystkie polskie tankietki oraz samochody pancerne zostały przekazane Chorwacji.
Obecnie tankietki można obejrzeć w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie (TKS), natomiast kompletne TK-3 lub TKF znajdują się w Belgradzie na Forcie Kalemagdan, a TKS w Muzeum sił pancernych na Kubince pod Moskwą.

Specyfikacja techniczna

Galeria

Pierwowzór tankietki - Carden Loyd Mark VI

Zestawienie różnych modeli tankietek.

Model TK-3

Model TK-3

Tankietka na platformie Ursus AT-1

Tankietka na platformie Ursus AT-1

Tankietka TK-3 na platformie Ursus AT-1

Tankietka jako drezyna kolejowa

Tankietka jako drezyna kolejowa

TKS-d 37mm

TKS podczas ćwiczeń

TKS i zabity czołgista

Kompania tankietek pod Warszawą we wrześniu 1939

TK3 przezbrojony w działko 20mm