Bitwa pod Piotrkowem Trybunalskim i Tomaszowem Mazowieckim
(Piotrków Trybunalski i Tomaszów Mazowiecki 1939)

5 września 1939 roku oddziały niemieckiej 10. Armii (1. Dywizja Pancerna oraz 4. Dywizja Pancerna z XVI Korpusu Pancernego) po przełamaniu w dniach poprzednich polskiej obrony w okolicach Częstochowy - na styku armi "Łódź" i "Kraków" - kontynuowały natarcie w kierunku na Warszawę. Jednocześnie zagroziły od zachodu oddziałom formującej się odwodowej Armii "Prusy" - dca gen. dyw. S. Dąb-Biernacki - oraz stworzyły zagrożenie okrążenia dla Armii "Łódź" od południa.

Niemiecki czołg średni PzKpf Pz-III Ausf. A - używany przez niemieckie oddziały
pancerne, był uzbrojony w działo 37mm.

Armia "Prusy" była podzielona na dwie części - północną w skład której wchodziły 13, 19, 29 dywizje piechoty i Wileńska Brygada Kawalerii oraz południową składającą się z 12 i 36 dywizji piechoty oraz część 3 Dywizji Piechoty pod dowództwem gen. S. Skwarczyńskiego w rejonie Kielc i Końskich. W celu zatrzymania postępujących oddziałów wroga z Armii "Prusy" została wydzielona Grupa Operacyjna Dreszera, pod dowództwem gen. bryg. Rudolfa Dreszera. W jej skład wchodziła 19 Dywizja Piechoty - gen. bryg. J. Kwaciszewski oraz Wileńska Brygada Kawalerii - płk dypl. Konstanty Drucki-Lubecki. Oddziały te otrzymały rozkaz szybkiego przemarszu w rejon Tomaszowa Mazowieckiego i Piotrkowa Trybunalskiego. 19 Dywizja Piechoty miała zająć pozycje pod Piotrkowem, 13 Dywizja Piechoty miała bronić Tomaszowa Mazowieckiego, a kawaleria i 29 Dywizja Piechoty (płk. I. J. Oziewicz) pozostały na prwym brzegu Pilicy, przez co nie wzięły bezpośredniego udziału w obronie podejścia pod Warszawę.

Bitwa pod Piotrkowem Trybunalskim i Tomaszowem Mazowieckim - mapa

Obrona Piotrkowa Trybunalskiego

Do obrony Piotrkowa Trybunalskiego wyznaczono 19 dywizję piechoty. 86 pułk zajął pozycje na przedpolu Piotrkowa, a 85 pułk przedłużył linię obrony w kierunku północno-wchodnim. W odwodzie pozostawiono 77 pułk wzmocniony baonem 86 pułku oraz Wileńską Brygadę Kawalerii, które miały wykonać kontruderzenia na skrzydła dywizji niemieckiej. 5 września o godz. 10:00 po przygotowaniu artyleryjskim oraz bombardowaniu lotniczym niemiecka 1 Dywizja Pancerna przeprowadziła natarcie, które się nie powiodło. Niemcy przeprowadzili kolejne silne bombardowanie artyleryjskie i lotnicze i o godz. 14:00 przeprowadzili drugi atak. 86 pułk stopniowo ustępował cofajac się ulicami Piotrkowa. Bezskutecznie oczekiwał na kontruderzenie sił odwodowych. W godzinach wieczornych wycofał się na wschodni brzeg Pilicy w rejonie lasu Brudziewice ponosząc duże straty. Do niewoli dostał się wtedy m.in. gen. Kwaciszewski.

Obrona Tomaszowa Mazowieckiego

W czasie walk 1 Dywizji Pancernej o Piotrków Trybunalski, 4. niemiecka Dywizja Pancerna z XVI Korpusu Pancernego, przerwała polską obronę w rejonie Mokrej oraz Borowskiej Góry. Drogę na Warszawę niemieckiemu XVI Korpusowi Pancernemu zamykała jescze tylko 13 Dywizja Piechoty - pod dowództwem płk W. Kalińskiego - z Grupy Operacyjnej Północnej odwodowej Armii "Prusy", stacjonująca na północny-wschód od Piotrkowa - w pobliżu Tomaszowa Mazowieckiego.

Jeszcze wieczorem 5 września niemieckie oddziały rozpoznawcze dotarły pod Będków, gdzie umocniły się wysunięte oddziały 13 Dywizji Piechoty. 6 września Niemcy przeprowadzili atak całymi siłami XVI Korpusu Pancernego (2 dywizje pancerne) na rozciągnietą w obronie 13 Dywizję Piechoty. Walki trwały cały dzień, ale pod wieczór oddziały Niemieckie przedarły się przez luki w obronie i wdarły się do Tomaszowa Mazowieckiego. Oddziały 13 Dywizji Piechoty w celu unikniecia okrążenia i odcięcia musiały się wycofać w kierunku na Warszawę pod naporem nieprzyjaciela, ponosząc przy tym duże straty.

Podsumowanie

W rezultacie przegrania starć pod Piotrkowem Tryb. i Tomaszowem Maz.:

• w zagrożeniu okrążeniem znalazła się cała Armia "Łódź", która musiała rozpocząć szybki odwrówt w kierunku na Skierniewice i Warszawę,
• nie można było dokończyć koncentracji Armii "Prusy", jej północna część (2 dywizje piechoty i brygada kawalerii) była już praktycznie rozbita i resztki przedzierały się w kierunku przepraw na Wiśle,
• droga na Warszawę stała otworem przed 10 Armią niemiecką