Sąsiedzi z konieczności – konflikt polsko-czeski o Śląsk Cieszyński

Śląsk Cieszyński, do 1918 roku część Austro-Węgier, był główną przyczyną, która uniemożliwiała istnienie przyjaznych relacji polsko-czechosłowackich. Ten rozwinięty gospodarczo teren (kopalnie węgla kamiennego, huty) zamieszkiwali Niemcy, Polacy i Czesi.
 

Geneza i początki polsko – czeskiego sporu o Śląsk Cieszyński

Spory polsko-czeskie ucichły podczas I wojny światowej, chociaż były różnice zdań co do opowiedzenia się po stronie Ententy (Czesi) lub Austrii (Polacy). Kolejną zapalną kwestią była sprawa przynależności Śląska. Czesi, Edward Benes i Tomasz Garrigue Masaryk chcieli włączenia Księstwa Cieszyńskiego do swojego państwa. Polacy też chcieli przyłączenia tego obszaru do siebie, co było widoczne w memorandum złożonym w marcu 1917 r. przez Romana Dmowskiego na ręce Arthura J. Balfoura. Polityk polski w tym piśmie zaproponował oddanie Polsce połowy Śląska, powołując się na argumenty gospodarcze, narodowe i historyczne. Działania dyplomatyczne Czechów doprowadziły do podpisania 28 września 1918 r. umowy z Francją, w myśl której Paryż udzielał Pradze gwarancji terytorialnych. Rozkład monarchii Habsburgów stworzył okazję do zakładania przedstawicielstw narodowych. 19 października 1918 roku powołano do życia Polską Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której przewodniczyli: ks. Józef Londzin, Tadeusz Reger i Jan Michejda. 30 października Rada ogłosiła Manifest, w którym poinformowała, że jest najważniejszym organem władzy na Śląsku Cieszyńskim i dlatego mają się jej podporządkować organizacje polskie, czeskie i niemieckie.

Starania dyplomatyczne Czechów o odzyskanie Śląska Cieszyńskiego

Czesi też powołali do życia przedstawicielstwo narodowe - 20 października 1918 r., w Polskiej Ostrawie powstał Zemsky Narodni Vybor pro Slezsko, który próbował przejąć władzę na całym spornym terytorium (29 i 31 października). Przygotowania do opanowania Księstwa tego terenu podjęli także Niemcy, którzy zaplanowali na 1 listopada 1918 r. zamach. Wobec tego Rada Narodowa podjęła decyzję o zbrojnym przejęciu tego obszaru, które miało mieć miejsce z 31 X na 1 XI. Sytuacja na tym terytorium stawała się niebezpieczna – mogło dojść do wojny między Polakami, Czechami i Niemcami. Czesi wystąpili do Polaków z propozycją rozmów, których celem miał być podział Śląska. Rokowania przyniosły podpisanie 5 XI 1918 r. umowy, która mogła dać podstawę do unormowania stosunków między tymi państwami. Zapisano w niej podział Śląska Cieszyńskiego między Polaków i Czechów w myśl zasady etnicznej. Położono nacisk na ochronę interesów mniejszości narodowych. Zaznaczono, że ostateczna delimitacja należeć będzie do rządów Polski i Czechosłowacji. Ustalenia te oprotestował rząd czechosłowacki już 12 XI, co wzbudziło oburzenie w Warszawie.

Ofensywa czeska z 1919 roku

28 XI 1919 r. ogłoszono w Polsce wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wśród terenów objętych głosowaniem były: Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawa. Opublikowanie spisu okręgów wyborczych dało Czechom pretekst do rozpoczęcia w  ataku propagandowego przeciwko Polakom, oskarżając ich o przygotowania do napaści na powiat frydecki. Czesi koncentrowali siły przeciw Polsce, o czym w połowie grudnia 1918 r. donosili polscy wysłannicy na rozmowy pokojowe z rządem praskim. Dyplomaci zwracali uwagę Warszawie, że atak czeski jest nieunikniony. 23 stycznia 1919 r. oddziały czechosłowackie przekroczyły linię graniczną z 5 XI 1918 r. Plan ataku na Polskę opracowali: mjr. Blehala, gen. Luigi Piccioni, ppłk. Josef Sznejdarek oraz płk. Armanda Phillipe. Sznejdarek i Phillipe dowodzili armią czechosłowacką, która w liczbie 14 – 16 tys. żołnierzy zaatakowała oddziały polskie. Dowódca Polaków, płk Franciszek Latinik, miał pod swoim dowództwem 11 kompanii piechoty (1285 karabinów, 18 karabinów maszynowych, 4 działa i 35 szabel) i 600 milicjantów. Polacy byli słabo uzbrojeni (brakowało amunicji i mundurów), artyleria miała za mało celowników, a płk Latinik nie opracował planów obrony. Już w pierwszych dniach akcji wojskowej Czesi zdobyli węzeł kolejowy Bogumin i Zagłębie Karwińskie. Latinik, nie chcąc wydawać bitwy pod Cieszynem, rozkazał wycofać się na linię Wisły, która stała się linią polskiej obrony. Po zajęciu bez walki przez armię czechosłowacką Cieszyna (27 I), następnego dnia (28 I) Sznejdarek wydał rozkaz ataku na pozycje Polaków. Tak rozpoczął się ostatni akt konfliktu, którego kulminacją była bitwa pod Skoczowem w dniu 30 stycznia 1919 r.  Wojska polskie otrzymały posiłki z Łodzi, Kielc i Radomia. W wyniku  czego liczebność oddziałów polski wzrosła do 4600 żołnierzy, 133 oficerów i 60 kawalerzystów.

Działania mające doprowadzić do rozwiązania konfliktu polsko – czeskiego

O 7 rano 30 stycznia rozpoczęła się decydująca bitwa, która trwała do godziny 20.00 tegoż dnia. Obie strony nie mogły uzyskać przewagi, której efektem byłoby przełamanie frontu. Wobec tego, o 21.30 strona czeska przedstawiła Latinikowi warunki zawieszenia broni: przerwanie walk, wojska miały pozostać na swoich pozycjach. Dowódca polski przyjął jego warunki, które podpisano 3 lutego 1919 r. W wyniku ataku czechosłowackiego starty polskie w bitwie pod Skoczowem wyniosły:19 zabitych (w tym 3 oficerów), 82 rannych i 15 wziętych do niewoli. Czesi stracili: 37 zabitych (w tym 2 oficerów), 117 rannych, 17 zaginionych. Problem spornego obszaru trafił pod obrady Konferencji Pokojowej w Paryżu 29 stycznia 1919 r. Mocarstwa powołały Komisję dla Spraw Polskich, której przewodniczył Joseph Noulens. Efektem toczących się obrad było rozdzielenie walczących wojsk, wysłanie na sporny teren Komisji Międzysojuszniczej, która miała wypracować projekt podziału Śląska. Dokument ten podpisali Benesz i Dmowski. Efektem prac grupy Noulensa, był… brak rezultatu. Wszystkie projekty były odrzucane przez strony lub nie podejmowała konkretnych ustaleń sama Rada Najwyższa. Ostatecznie postanowiono o przeprowadzeniu plebiscytu. Utworzono Komisje Plebiscytową z hr. Gustave Manneville na czele, która przejęła władzę na Śląsku Cieszyńskim, Spiszu i Orawie 30 stycznia 1920 r. Na miejsce wojsk polskich i czechosłowackich weszły oddziały alianckie, których zadaniem było rozdzielenie wrogich armii i utrzymanie porządku na tym obszarze. Mimo obecności żołnierzy Ententy i wprowadzenia stanu wyjątkowego, na Śląsku Cieszyńskim doszło do zaostrzenia sytuacji. Wobec tego faktu Francja wystąpiła do stron konfliktu z propozycją arbitrażu króla belgijskiego Alberta. Jednak  nie zgodziła się na to strona czechosłowacka, o czym powiadomił Konferencję Ambasadorów E. Benesz 20 VI 1920 r. Alianci musieli więc powrócić do koncepcji plebiscytu. W lipcu 1920 roku sytuacja militarno-polityczna Polski stała się krytyczna z powodu ofensywy bolszewickiej.

Ostateczne rozwiązanie konfliktu

Nastroje antypolskie wśród społeczeństwa czechosłowackiego były tak wielkie, że  zdarzały się przypadki zatrzymywania przez Czechosłowację transportów z bronią dla armii polskiej. W tej sytuacji odbyła się w Spa konferencja w której uczestniczyła delegacja polska z premierem Stanisławem Grabskim. Podpisał on 10 VII 1920 r. zgodę na deklarację polsko-czechosłowacką, w której obydwa państwa zgadzały się na przyjęcie decyzji Ententy. 28 lipca 1920 r. Konferencja Ambasadorów ogłosiła postanowienie dotyczące zakończenia sporu o Śląsk Cieszyński, Spisz i Orawę. Decyzje Ententy były korzystne dla Czechosłowacji. Otrzymała ona 1270 km kw. z 283 tysiącami mieszkańców (48,6% Polaków, 39,9% Czechów , 11,32% Niemców). Państwo czechosłowackie miało w swoim posiadaniu wszystkie kopalnie węgla oraz linię kolejową Bogumi-Jabłonków. Również na Spiszu i Orawie decyzje Ententy były korzystne dla niej. Polsce przypadło w udziale 1012 km kw. i 143 tysiące ludności Śląska Cieszyńskiego (61,12% Polaków, 31,32% Niemców i 1,42% Czechów). Delimitacja granicy polsko-czechosłowackiej na tym terenie została przeprowadzona na początku sierpnia 1920 r. Decyzja ze Spa spowodowała, że stosunki z Czechosłowacją w okresie międzywojennym układały się źle. Sukces dyplomacji czechosłowackiej w lipcu 1920 r. wywołał wrażenie, że Polsce wyrządzono krzywdę. 1 października 1938 roku, po przyjęciu przez Czechosłowację polskiego ultimatum, na obszar Zaolzia, Spiszu, Czadcy i Orawy wkroczyły oddziały Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk”, dowodzonej przez gen. Władysława Bortnowskiego. Większość Polaków poparło tą decyzję władz polskich. Ostatecznie, po II wojnie światowej przebieg granicy na Śląsku Cieszyńskim wytyczyła umowa polsko – czechosłowacka podpisana 13 czerwca 1958 roku w Warszawie. Powrócono w niej do stanu sprzed 1 października 1938 roku.

Polski czołg Vickers E (wersja dwuwieżowa) podczas parady na Zaolziu 11 listopada 1938 roku.

Przypisy:

1. Cybulski B., Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (1818 – 1920). Studium historyczno–prawne, Opole 1980;
   
2. Latinik F. K., Walka o Śląsk Cieszyński w 1919 roku, Warszawa 1934;
   
3. Pobóg–Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864 – 1945, t. II okres 1914 – 1939, Gdańsk 1990;
   
4. Szymiczek F., Walka o Śląsk Cieszyński w latach 1914 – 1920, Katowice 1938.

Piotr D.