Piąta kolumna

V kolumna ("quinta colonna facciola", piąta kolumna) - nazwa została pierwszy raz użyta 3 października 1936 roku w czasie hiszpańskiej wojny domowej. Generał frankistowski Mola stwierdził wówczas, że cztery kolumny jego wojsk uderzają na Madryt z zewnątrz, a piąta kolumna (tj. jego zwolennicy) działa przeciw republikanom w samym Madrycie.

W okresie II wojny światowej "piątą kolumną" nazywano organizacje pronazistowskie mniejszości niemieckiej w różnych krajach, a także rodzimych kolaborantów. Członkowie tych organizacji przed i w czasie napaści Niemiec na państwa, w których zamieszkiwali, prowadzili wrogą działalność, a nawet dywersję zbrojną.
Na wielką skalę działała hitlerowska piąta kolumna w Polsce opierająca się na organizacjach hitlerowskich:

• Jungdeutsche Partei (działała na terenie całej Polski),
• Deutsche Vereinigung (Pomorze Poznańskie),
• Deutscher Volksbund (Śląsk),
• Deutscher Volksverbarid (Łódzkie),
• oraz ich filialnych stowarzyszeniach i związkach (wszystkie zrzeszały 25% mniejszości niem.).

Organizacje te bezpośrednio lub pośrednio utrzymywały tajne kontakty z partyjnymi i państwowymi centralami berlińskimi: NSDAP, Auslandsorganisation, Gestapo, SD, Abwehrą i in., prowadząc wg ich instrukcji wrogą działalność dywersyjną (szpiegowską, sabotażową, prowokacyjną, polityczno-destrukcyjną).

W czasie wojny wyłonione z nich grupy bojowników i paramilitarne formacje (np. Selbstschutz, utworzony w Rzeszy z uciekinierów Freikorps Ebbinghaus) kontynuowały akcje dywersyjne na zapleczu frontu polskiego (m.in. dywersja w Bydgoszczy, w poznańskim, na Śląsku). Na czele Selbstschutzu ("samoobrony") stał Gustav Berger.

Hitlerowską piątą kolumnę w dużym stopniu obciążają również masowe mordy dokonane ma ludności polskiej w pierwszych miesiącach okupacji (m.in. na Pomorzu - ponad 23 000, w Poznańskiem -10 000, na Śląsku - 2000, w Ciechanowskiem - 3000 ofiar).